Cách xưng hô trong tiếng Việt tượng trưng cho một nền văn minh lâu đời về gia giáo và việc giao tế ngoài xã hội.

Để hiểu rõ cách xưng hô trong tiếng Việt, chúng ta hãy cùng nhau ôn lại phong tục Việt Nam về cách xưng hô. Trong phạm vi gia đình và họ hàng ta có cách xưng hô riêng cho mỗi người. Trong xã hội cũng thế, ta có cách xưng hô đặc biệt dành cho từng người ta quen biết.

I. Danh xưng dành cho mỗi thứ bậc về liên hệ gia đình

- Người sinh ra ta được gọi là cha mẹ.

- Cha mẹ của cha mẹ, cô, dì, chú, và bác của ta được gọi là ông bà.

- Cha mẹ của ông bà được gọi là cụ.

- Cha mẹ của cụ được gọi là kỵ.

- Các ông cha đời trước nữa được gọi là tổ tiên.

- Cha mẹ sinh ra các con. Những người con này là anh chị em ruột của nhau gồm có các anh trai, các chị gái, các em trai, và các em gái.

+ Người con trai đầu lòng của cha mẹ mình gọi là anh cả (người Bắc và Trung) hay anh hai (người Nam).

+ Người con gái đầu lòng của cha mẹ mình gọi là chị cả (người Bắc và Trung) hay chị hai (người Nam).

+ Người con trai thứ hai gọi là anh thứ (người Bắc và Trung) hay anh ba (người Nam). Từ anh ba còn được dùng để gọi một người đàn ông con trai nào đó như trong trường hợp của câu ca dao sau:

”Anh Ba kia hỡi anh Ba

Đầu đội nón dứa tay bưng ba cơi trầu

Trầu này em chẳng ăn đâu

Để thương để nhớ để sầu anh Ba

Để em bác mẹ gả chồng xa

Thà rằng lấy quách anh Ba cho gần!”

+ Từ anh Ba còn để chỉ người đàn ông Hoa kiều.

         + Người con trai thứ bảy trong gia đình gọi là anh bảy (người Bắc). Từ anh bảy còn để gọi người Ấn Độ hay người Nam Dương.

- Khi ta lấy vợ hay lấy chồng và sinh ra các con (con trai và con gái), con của các con ta gọi là cháu (sẽ nói rõ trong phần sau), con của cháu ta gọi là chắt, con của chắt ta gọi là chút, và con của chút ta gọi là chít. Vợ của các con trai ta gọi là con dâu. Chồng của các con gái ta gọi là con rể.

- Các anh chị em của cha mẹ ta gồm có: chú, bác, cô, dì, cậu, mợ, và dượng (sẽ nói rõ ở mục sau).

 II. Cách xưng hô trong gia đình

Thứ bậc 10 đời trong gia đình gồm có: tổ tiên, kỵ, cụ, ông bà, cha mẹ, con, cháu, chắt, chút, và chít.

- Con của chúng ta gọi chúng ta là cha mẹ.

- Con của các con chúng ta gọi chúng ta là ông bà.

- Con của con gái chúng ta gọi chúng ta là ông bà ngoại, ông ngoại, bà ngoại, hay gọi tắt là ngoại.

- Con của con trai chúng ta gọi chúng ta là ông bà nội, ông nội, bà nội, hay gọi tắt là nội.

- Chắt của chúng ta gọi chúng ta là cụ.

- Danh xưng của hai gia đình có con cái lấy nhau gồm có: Thông gia, thân gia, hay sui gia.

- Tiếng xưng hô giữa hai sui gia với nhau hay với bạn bè: ông bà thông gia, ông bà thân gia, ông thân, bà thân, ông bà sui gia, ông sui, và bà sui.

 1. Xưng hô với cha mẹ:

- Tiếng gọi cha mẹ trong khi nói chuyện với bạn bè và trong lúc xưng hô với cha mẹ gồm có: Bố mẹ, cha mẹ, ba má, ba me, cậu mợ, thầy me, thầy bu, thân sinh, song thân, các cụ chúng tôi, ông bà nội các cháu, và ông bà ngoại các cháu, v.v.

- Tiếng xưng hô với mẹ gồm có: má, mẹ, me, mệ, mợ, bu, u, vú, bầm, và đẻ, v.v

- Tiếng xưng hô với cha gồm có: bố, ba, thầy, cha, cậu, và tía, v.v.

- Tiếng gọi cha mẹ vợ gồm có: tương tự cha mẹ ruột.

- Tiếng gọi cha vợ khi nói chuyện với bạn gồm có: nhạc phụ, nhạc gia, bố vợ, ông nhạc, cha vợ, ông ngoại các cháu, và trượng nhân, v.v.

- Tiếng gọi mẹ vợ khi nói chuyện với bạn bè gồm có: mẹ vợ, má vợ, bà nhạc, bà ngoại các cháu, nhạc mẫu, v.v.

- Tiếng gọi cha mẹ chồng gồm: cha mẹ chồng, cha chồng, mẹ chồng, các cụ thân sinh của nhà tôi, ông bà nội của các cháu, và những từ giống như phần dành cho cha mẹ mình. Khi nói chuyện với cha mẹ vợ hay cha mẹ chồng, tùy theo nề nếp gia đình, ta chỉ cần xưng hô như đã đề cập ở trên, trong phần xưng hô với mẹ cha.

- Người chồng sau của mẹ mình gọi là cha ghẻ, kế phụ, cha, cậu, hay dượng.

- Người vợ sau của cha mình gọi là mẹ ghẻ, mẹ kế, hay kế mẫu.

 2. Cách xưng hô với anh chị em của cha mẹ và ông bà

- Anh của cha gọi là bác;

- Em trai của cha là chú;

- Chị của cha còn được gọi là bác gái, có nơi chị của cha cũng được gọi là cô hay o.

- Em gái của cha là cô hay o;

- Anh của mẹ gọi là bác hay cậu;

- Em trai của mẹ là cậu;

- Chị của mẹ là già hay bác gái có nơi gọi là dì;

- Em gái của mẹ là dì.

Có những gia đình bắt con cái gọi cậu và dì bằng chú và cô vì muốn có sự thân thiết giống nhau giữa hai gia đình bên ngoại và bên nội, tức là bên nào cũng là bên nội cả.

 - Vợ của bác (anh của cha hay mẹ) gọi là bác gái;

- Vợ của chú gọi là thím;

- Chồng của cô hay dì gọi là chú hay chú dượng hay dượng;

- Chồng của bác gái hay già gọi là bác hay bác dượng;

- Vợ của cậu là mợ.

 - Anh trai của ông bà nội và ông bà ngoại mình gọi là ông bác (bác của cha hay mẹ mình);

 em trai của ông nội và ông ngoại là ông chú (chú của cha hay mẹ mình);

- Chị của ông bà nội và ông bà ngoại hay vợ của ông bác gọi là bà bác;

- Em gái của ông nội ông ngoại mình gọi là bà cô (cô của cha mẹ mình);

- Em trai của bà nội bà ngoại gọi là ông cậu (cậu của cha hay mẹ mình);

- Em gái của bà nội bà ngoại gọi là bà dì (dì của cha mẹ mình);

- Chồng của bà cô và bà dì gọi là ông dượng (dượng của cha hay mẹ mình).

Tuy nhiên, trong lối xưng hô hàng ngày, người ta thường gọi giản tiện là chú, bác, ông hay bà để thay cho chú dượng, bác gái, ông bác, ông chú, ông cậu, ông dượng, bà bác, bà cô, hay bà dì.

 3. Xưng hô với anh chị em:

- Anh của vợ hay anh của chồng gọi là anh hay bác, còn khi nói chuyện với người khác thì dùng ông anh nhà tôi, anh của nhà tôi, anh vợ tôi , hay anh chồng tôi.

- Chị của chồng hay chị của vợ gọi là chị hay bác, còn khi nói chuyện thì dùng chị chồng, chị vợ, bà chị của nhà tôi, v.v.

- Em trai của chồng hay vợ gọi là em hay chú;

- Em gái của chồng gọi là em, cô;

- Em gái của vợ gọi là dì

Các từ bác, chú, cô hay dì trong các trường hợp xưng hô với anh chị là cách chúng ta gọi thế cho con mình và có nghĩa là anh, chị, em của mình.

 - Các tiếng xưng hô về chị em còn gồm có:

+ Chị em gái: chị em toàn là gái.

+ Chị em ruột: chị em cùng cha mẹ trong đó có em trai.

+ Chị gái hay chị ruột: người chị cùng cha mẹ.

+ Chị họ: chị cùng họ với mình.

+ Chị em chú bác, chị em con chú con bác, chị em thúc bá: các con gái và con trai của em trai và anh bố mình, trong đó người con gái là chị.

+ Chị em con cô con cậu: con gái và con trai của em gái bố và em trai mẹ, trong đó người con gái là chị.

+ Chị em bạn dì, chị em đôi con dì con già: các con gái và con trai của chị hay em gái mẹ trong đó con gái là chị.

+ Chị em bạn dâu: chị em cùng làm dâu trong một nhà.

+ Chị dâu: Vợ của anh mình.

 - Các tiếng xưng hô về anh chị em gồm có: Anh chị là tiếng các em gọi anh chị hay cặp vợ chồng anh chị mình, tiếng cặp vợ chồng tự xưng với các em của họ, tiếng gọi cặp vợ chồng của bạn mình, tiếng cha mẹ dùng để gọi vợ chồng con trai hay con gái mình, và tiếng dùng để gọi những kẻ ăn chơi giang hồ, cờ bạc trong nghĩa của từ “dân anh chị”. Anh chị em là tiếng người ta dùng để gọi các con trong gia đình như trong câu “Anh chị em nhà ấy có hiếu”. Tiếng “anh chị em” còn dùng để gọi chung đàn ông đàn bà hay con trai con gái trong nghĩa của câu “Hỡi các anh chị em nghe đây!”. Anh chị em bạn dì hay anh chị em đôi con dì con già để chỉ các con trai con gái của chị và em gái mẹ trong đó người con trai là anh. Anh em con chú con bác hay anh em thúc bá để chỉ con trai con gái của em và anh bố mình, trong đó người con trai là anh. Anh em con cô con cậu để chỉ con trai con gái của em gái bố và em trai mẹ trong đó người con trai là anh. Anh em bạn rể hay anh em cột chèo để chỉ các ông chồng của chị vợ hay em vợ. Anh rể: chồng của chị mình. Tất cả những người con của anh và chị của cha đều là anh và chị của ta (anh chị họ nội). Các người con của anh và chị của mẹ cũng là anh và chị của ta (anh chị họ ngoại)

 - Các tiếng xưng hô về em gồm có: Em là tiếng chỉ các người con do cha mẹ sinh ra sau mình gồm có em trai em gái và là tiếng gọi các người con của cô, dì, và chú của mình. Em dâu: vợ của em mình. Em rể: chồng của em mình. Em út: tiếng để chỉ người em cuối cùng do cha mẹ mình sinh ra. Tiếng em út còn có nghĩa là đàn em, dùng để chỉ bộ hạ tay chân của người ta trong nghĩa của câu: “Đám em út của tôi sẽ giúp anh chuyện đó, đừng có lo”. Họ nội và gia đình bên nội là họ và gia đình của cha mình. Họ ngoại và gia đình bên ngoại là họ và gia đình bên mẹ mình.

 4. Xưng hô với vợ chồng:

Tiếng xưng hô với vợ gồm có: em, cưng, mình, bu nó, má, má mày, má nó, má thằng cu, mẹ, mẹ nó, bà, bà xã, bà nó, ấy, mợ, mợ nó, đằng ấy, v.v.

 Tiếng gọi vợ trong khi nói chuyện với người khác gồm có: nhà tôi, bà nhà tôi, má tụi nhỏ, má sắp nhỏ, má bày trẻ, tiện nội, nội tướng tôi, bà xã, bà xã tôi, vợ tôi, v.v.

 Tiếng xưng hô với chồng gồm có: anh, cưng, anh nó, ba, ba nó, bố, bố nó, bố mày, bố thằng cu, đằng ấy, ông xã, cậu, cậu nó, ông, ông nó, cụ, ấy, mình, v.v.

 Tiếng gọi chồng trong khi nói chuyện với người khác gồm: nhà tôi, ông nhà tôi, ba tụi nhỏ, ba sắp nhỏ, ba bày nhỏ, phu quân tôi, ông xã, ông xã tôi, chồng tôi, trượng phu tôi, anh ấy, v.v.

 Tình vợ chồng người Việt rất đằm thắm, họ yêu nhau với tất cả chân tình, đối đãi với nhau rất lịch sự và tương kính. Những cặp vợ chồng có giáo dục không bao giờ gọi nhau bằng mày và xưng tao. Họ tìm những lời lẽ dịu dàng đầy tình tứ yêu thương để gọi nhau. Chính vì thế mà tiếng xưng hô giữa vợ chồng người Việt có rất nhiều, hơn hẳn tiếng xưng hô của vợ chồng người Tây phương. Những cặp vợ chồng có giáo dục không bao giờ chửi thề và văng tục với nhau, nhất là trước mặt bạn bè.

 5. Xưng hô với con cháu:

- Con trai đầu lòng của mình gọi là con trai trưởng hay con trai trưởng nam (có người gọi một cách thân mật là cậu trưởng tôi, thằng trưởng nam nhà tôi).

- Vợ của con trai là con dâu.

- Vợ con trai trưởng nam là con dâu trưởng.

- Con gái đầu lòng gọi là trưởng nữ.

- Chồng của con gái là con rể.

- Chồng của con gái đầu lòng là con rể trưởng.

- Tất cả các con trai hay con gái kế tiếp được gọi la thứ nam hay thứ nữ. Người con được sinh ra trước tiên còn được gọi là con cả hay con đầu lòng. Con trai hay con gái cuối cùng của gia đình gọi là con út, út nam, hay út nữ. Nếu vợ chồng chỉ có một con, trai hoặc gái, thì người con đó được gọi là con một. Con của vợ hay của chồng có trước hay sau khi lấy nhau gọi là con ghẻ hay con riêng. Đứa con mới đẻ ra gọi là con đỏ. Con còn nhỏ gọi là con mọn. Khi người đàn ông già rồi mới có con, người ta gọi cảnh đó là cảnh cha già con mọn. Con gia đình quyền thế gọi là con ông cháu cha. Con của con trai mình gọi là cháu nội (cháu nội trai, cháu nội gái); con trai đầu lòng của con trai trưởng nam là cháu đích tôn, đích tôn thừa tự, hay đích tôn thừa trọng, tức là cháu trưởng nối nghiệp lớn của ông bà và giữ việc thờ cúng tổ tiên sau này. Con của con gái mình gọi là cháu ngoại (cháu ngoại trai, cháu ngoại gái).